Bentham’ın Tasarısı: Panoptikon

BİLGE ÇALIŞGAN

Jeremy Bentham’ın mimari tasarısını yaptığı panoptikon, bir hapishane inşa modelidir. Pan ve optikon olarak iki sözcükten türemiştir. Pan kelimesi bütün anlamına gelirken, optikonkelimesi gözetlemek anlamına gelmektedir. Tasarının amacı, çok sayıda insanın gözetim altında tutulmasını sağlamaktır. Plan mekansızdır, yani istisnasız tüm kurumlara uygulanabilmektedir. Söz konusu yapı nezaret altında tutma, hapis, tecrit, zorla çalıştırma, eğitim gibi pek çok amaçla uygulanabilmektedir. Bu anlamda merkezi kuleye tek bir gözetmen, her bir hücreye de bir deli, bir hasta, bir mahkum koymak yeterli olacaktır. Yapının ana teması otorite odaklıdır, bu otorite gözetleme yoluyla, ancak ‘görünmeden gözetleme’ yoluyla gerçekleşecektir. Planda görünmeden gözetleme ilkesinin kullanılmasındaki temel sebep, gözetleyen orada olmasa ve hatta orada olup gözetlemiyor dahi olsa, kişiye gözetlendiği hissi verilerek kendini sürekli olarak var olan otoritenin istediği şekilde kontrol etmesidir. Bu sistemde gözetlenen ne zaman gözetildiğini bilmediği için davranışını her zaman kontrol altında tutmak zorundadır. Bu şekilde iktidar otoriteyi sürekli kılmaktadır.

Bina gözetleyicinin merkeziliğini sağlayabilmek için yuvarlak bir yapıda tasarlanmıştır. Yapı iç içe geçmiş halkalardan oluşan bir binadır. Dışa ve içe bakan pencereleri bulunmaktadır, ana binasında ise hücreler bulunmaktadır. Bu hücreler iç alanda bir boş meydana, arenaya bakacaktır. Meydanın ortasında ise gözetleyicinin kulesi bulunacaktır. Birbiriyle bağımsız hale getirilen hücreler, birbiriyle iletişim kurulamaz halde tasarlanmıştır, mahkum tamamen bireyselleştirilmiştir. Bunun nedeni ise hücre içerisinde bireylerin yalnızlaştırılarak direniş göstermemeleridir.

Hücrelerin ışık alma ve pencere sistemleri, gözetleyicinin güçlü kılınmasına uygun olarak tasarlanmıştır. Hücrenin dış pencereleri sadece ışık almak amacıyla kullanılırken, iç avluya bakan pencereler hücre içindeki kişinin gözetleyici adına görünürlüğünü arttırmak için yapılmıştır. Dış cephedeki duvarın penceresinden gelen ışık nöbetçilere mahpusun hareketinin gölgesini izleme olanağı vermektedir. Mahkum kendisini ne kadar saklamaya çalışırsa çalışsın hapishanenin mimari yapısı mahkumun gölgesini rahatlıkla görebilmeyi olanaklı kılmaktadır. 

Gözetleyicinin kulesinde yer alan pencereler özel tasarımdır. Bu tasarımda pencereden içeri bakacak olan mahkumlar, gözetleyicinin orada olup olmadığını göremez. Bu nedenle kendilerini sürekli izleniyormuş gibi hissederler. Gözetleyen hücrelere baktığında, mahkumu net bir şekilde gözetleme imkanı bulmanın yanında mahkumlara karşı görünmez kılınmış bir otorite rolü de üstlenmektedir.

Bu yapı sayesinde mahkum kendi hareketini düzenlemesini öğrenecektir, çünkü gözlemlenen her yanlış davranışının ceza getireceğini bilen ama ne kadar süre ve ne zaman gözlemlendiğini bilmeyen mahkum, her zaman izleniyormuş gibi davranmak zorunda kalacaktır. Bu şekilde düzenlenmiş bir hapishanede kalan mahkum bir süre sonra gözetlenmeyi içselleştirip, kendisine gözetleyenin gözüyle bakmayı öğrenecektir. Bu durumu öğrendikten sonra artık kulede bir gardiyan tutmanın gerekliliği kalmamaktadır, çünkü kendisini her an gözetlemeyi alışkanlık haline getirmiştir. Aynı durum tımarhane örneği için de geçerlidir. Tımarhanenin kurulmasıyla birlikte, her ne kadar delilere özgürlük vaat edilmiş olsa da bu vaadi gerçekleştirmek mümkün olmamıştır. Hekimlerin artan otoritesiyle birlikte özgürlüklerini kaybeden delilerin tedavisi de ancak kendilerine, belli davranışları yapmaması koşuluyla onları kapatmamaya dayanmaktadır. Bu anlamda hastanın davranışlarını denetlemesi amaçlanmaktadır, eski taşkınlıklarını yapmadığında, sıradan insanların davranışlarını içselleştirdiğinde tedavisinin bittiğine kanaat getirilmektedir. 

Eski hücre sistemi bu yapı sayesinde değişmektedir; mahkum, ışık ve gözetleyenin bakışı altında kendisinden yapılması isteneni gerçekleştirmek zorunda olan bir oyuncuya benzemektedir. Bu yeni modelde Foucault’nun etkilendiği fikir, kontrol edecek otoritenin, otoritenin sağlayıcısı olacak iktidarın disiplini sağlayış şeklidir. İktidar artık disiplini herkesi gözetleyerek sağlamaktadır. Bu şekilde anlaşılan iktidar ‘Göz’ün iktidarıdır.